De RES: van ambitie naar uitwerking
Dertig regio's leggen momenteel de laatste hand aan hun concept voor een Regionale Energiestrategie (RES). Dat is nog lang geen eindstation. Wie nu tevreden achterover leunt, mist het momentum om door te pakken. Er is nog veel te doen om in juli 2021 te komen tot een RES 1.0. De energie vasthouden en in volle vaart doorgaan is dus het devies.
Adviseurs van APPM zijn betrokken bij een aantal grote RES regio's: Noord-Holland Noord, Noord-Holland Zuid, Rotterdam - Den Haag en Noord- en Midden Limburg. Zij ondersteunen het traject om te komen tot een concept-RES. Daarin staat beschreven waar kansen liggen voor de opwek van hernieuwbare elektriciteit, de ruimtelijke inpassing daarvan, regionale samenwerking voor de warmtetransitie en voor vraagreductie. De bijbehorende bestuurlijke besluitvorming is in volle gang. Ook bij dat gecompliceerde besluitvormingsproces bieden APPMers ondersteuning.
Op naar de volgende stap
De concept-RES bevat ambities en uitgangspunten voor de manier waarop de betreffende regio zijn aandeel aan de afspraken in het Klimaatakkoord kan leveren. Een volgende stap is verdere uitwerking van de gekozen strategie in een RES 1.0. Deze moet voor 1 juli 2021 klaar zijn: een jaar na oplevering van de concept-RES. In de RES 1.0 worden zaken meer geconcretiseerd. Voor inwoners wordt daarmee steeds duidelijker wat er gaat veranderen in hun directe woon- en leefomgeving. Nieuwe vormen van elektriciteitsopwekking vragen ruimtelijke inpassingen waarover het laatste woord nog niet is gezegd. Mogelijkheden voor duurzame warmtebronnen en manieren voor vraagreductie zijn meestal minder zichtbaar in het landschap. Wel hebben ze binnenshuis soms vergaande gevolgen voor bewoners. De afwegingen voor meer concretisering in de RES 1.0 vindt plaatst op basis van technische en economische aspecten, ruimtelijke gevolgen en draagvlak bij bewoners. Afstemming met een bredere groep stakeholders met zeer diverse achtergronden is daarbij essentieel. Dat in de beperkte tijd voor elkaar krijgen, vraagt om een strakke planning van doelgerichte activiteiten.
Van generiek naar concreet
Om de omslag naar een duurzaam energiesysteem efficiënt te laten verlopen, is het zaak de komende periode optimaal te gebruiken. Op basis van onze ervaringen bij vier RES-regio's zijn wij kansen om dit proces proactief en energiek voort te zetten. Door de mensen die nu aan boord zijn betrokken te houden en niet maandenlang in de wachtstand te zetten. Want het kost extra veel energie om stilgevallen betrokkenheid weer in beweging te krijgen. Het is vooral een kwestie van durf om nu al de benodigde vervolgstappen te zetten en op scherp te blijven staan voor de RES 1.0.
Durf de regionale schaal los te laten
De regio heeft zich bewezen als werkbaar schaalniveau voor het opstellen van een energiestrategie. Binnen de RES-regio's werken provincie, gemeenten en waterschappen samen aan een toekomstscenario. De decentrale overheden kiezen gezamenlijk een richting die in de concept-RES is vastgelegd. Maar klakkeloos doorgaan op regionale schaal is een valkuil: voor een meer concrete invulling in de RES 1.0 moet je durven kiezen voor een ordening die past bij de specifieke opgaven.
Vaak zal concretisering op een ander schaalniveau plaatsvinden. Bij afwegingen voor grootschalige zonneweides is het bijvoorbeeld zinvol om geografische clusters van gemeenten te vormen. Zij zullen gezamenlijk knopen moeten doorhakken over samenwerking en de exacte locaties.
Soms is verdere uitwerking juist op diverse plekken in de regio vergelijkbaar. Denk aan het stimuleren en faciliteren van zonnepanelen op bedrijfspanden. Daarbij zijn veel overeenkomsten voor alle gemeenten en dan is thematische clustering van de vervolgaanpak het meest efficiënt. Hetzelfde geldt voor oplossingen voor opslag van warmte en elektriciteit. Ook daarvoor hoeft niet elke gemeente het wiel opnieuw uit te vinden. Door goed in beeld te hebben welke clustering zinvol is per deelopgave, weet je ook welke stakeholders je daarbij moet betrekken. Dan kan je in een volgende fase snel doorpakken met concretiseren in samenwerkingsovereenkomsten.
Durf de participatie open-minded in te gaan
Bij het opstellen van de concept-RES zijn niet alleen overheden en regionale maatschappelijke organisaties betrokken. In veel regio's zijn ook bewoners uitgenodigd om mee te doen. In de praktijk hebben vooral de zeer betrokken bewoners daarvan gebruik gemaakt. Het was tot nu toe vooral een participatieproces van (semi)professionals over vrij technische zaken. De basis is gelegd door experts en regionale stakeholders. Waar een regio of gemeente wil concretiseren, is het zaak de bewoners actief te betrekken. In eerste instantie om ze mee te nemen in datgene wat als besloten is, maar uiteindelijk ook om samen de impact van duurzame opwekking in de regio te begrijpen en specifiek te maken.
Dat vraagt een doordacht plan voor procesmanagement en gebiedscommunicatie. Voor de nieuwe stakeholders moet duidelijk zijn welke zaken al vast staan en waarop ze nog wél invloed kunnen uitoefenen. Het vereist duidelijke taal om betrokkenen te informeren. En intensieve participatie waarbij mensen met tegengestelde belangen samen tot een uitweg komen. Afwachten tot mensen zich aanmelden om mee te doen is geen optie.
De RES-regio's moeten er steviger op inzetten dat de juiste mensen aan tafel komen. En dan goed organiseren en faciliteren dat zij met elkaar in gesprek komen. Zoek actief naar een goede weerspiegeling van de diversiteit in de maatschappij. Geef daarbij ook jongeren een steviger plek. Die zie je tot nu toe nog veel te weinig, terwijl het om hun toekomst gaat. Houd er rekening mee dat lang niet iedereen vanzelfsprekend staat te juichen over de energietransitie. Neem de tijd om te luisteren en wees bereid de voorgenomen agenda los te laten als emoties in een zaal hoog opspelen. Alleen op die manier kun je de kans op ongewenste vertraging in een volgend stadium beperken.
Durf te zeggen wat je nog niet weet
Ondanks concretisering van de gekozen richting zullen er ook in de RES 1.0 onzekerheden blijven staan. Het is ook daarin nog niet mogelijk op alle vragen een antwoord te geven. Veel aan de RES gerelateerde zaken worden bijvoorbeeld uitgewerkt in lokale energiestrategieën of in een gemeentelijke transitievisie warmte. Kosten en baten zijn op dit moment nog beperkt in beeld te brengen. Dat is lastig want bij bewoners leeft de vraag naar betaalbaarheid sterk.
Benoem die onzekerheid. Zeg wat je wel weet en wat nog onzeker is. Probeer waar mogelijk aan te geven wanneer daar wel duidelijkheid over zal komen. Maak duidelijk wie wanneer aan zet is en wie uiteindelijk het besluit zal nemen. Maak die procesbeloftes realistisch, zodat je er niet op terug hoeft te komen.
Durf de samenwerking op te zoeken
Het Nationaal Programma RES is een prachtig overkoepelend gremium waarbij de RES-regio's ervaringen delen. Elke regio heeft eigen kenmerken - juist dat is de reden om de energiestrategie op die schaal uit te werken - maar er zijn ook talloze overeenkomsten. Zoek dus inspiratie vanuit andere regio's en werk aan standaardisatie van processen en procedures. Het is ook zinvol om leentjebuur te spelen bij procedures vanwege de nieuwe Omgevingswet en participatietrajecten uit de tijd van de stedelijke vernieuwing.
Een belangrijk knelpunt is organisatiecapaciteit. Nu al geven overheden aan dat zij klem zitten bij het invullen van de benodigde fte's. Toch is structurele inhuur van adviesbureaus als APPM niet de oplossing. We ondersteunen uiteraard graag waar nodig, maar willen vooral meedenken over manieren waarop we onszelf weer misbaar kunnen maken. Dat betekent nu kennis en competenties overdragen en werken aan inbedding van de energietransitie in de organisatie van lokale overheden en de regionale samenwerking. Tijdige investering in deze zaken is essentieel voor een soepele overgang van planvorming naar uitvoering. Door dit slim te organiseren, bespaar je op menskracht.
Van goede voornemens naar échte impact
Als de dertig RES-regio's (ondanks de hectiek rondom de coronacrisis*) erin slagen om allemaal ruim op tijd hun energiestrategie rond te krijgen, verdient dat een pluim. Ongetwijfeld was het ook in de regio's waar wij vanuit APPM niet bij betrokken waren een mooi proces van data verzamelen, stakeholders betrekken, scenario's afwegen en bestuurlijke besluitvorming in gang zetten. Dat kost ook energie, maar geeft ook een boost aan alle betrokkenen. Durf dat vast te houden!
APPM - Alex Hendriks, Douwe van Langelaar, Hidde van Ooststroom, Maarten Venselaar, Suzanne Appelo
* Door de dreiging van het coronavirus zijn we in Nederland in korte tijd overgegaan op een andere manier van werken. Cruciale en vitale functies krijgen vanzelfsprekend voorrang. Het risico hierbij is dat andere trajecten, zoals die van de energiestrategie, op de lange baan worden geschoven. Wat ons betreft hoeft dat niet te gebeuren. De afgelopen weken hebben ons ook wel een les gegeven in efficiëntie: ook als je niet fysiek bij elkaar kunt komen, zijn we in deze tijd prima in staat om samen te werken en tot mooie resultaten te komen. Wij denken dat we zowel de economie als het klimaat een dienst bewijzen door zoveel mogelijk door te laten gaan, wat ook virtueel kan plaatsvinden. Tot het moment dat we het coronavirus hebben weten te bedwingen en fysieke bijeenkomsten weer kunnen plaatsvinden.
